Prema SZO reproduktivno zdravlje je stanje fizičkog, mentalnog i socijalnog blagostanja u svim oblastima vezanim za reproduktivni sistem, u svim fazama života. To je potpuna sposobnost čovjeka da ima uredan polni život, potomstvo i normalno roditeljstvo. Pravo na reprodukciju je jedno od opštih ljudskih prava i podrazumjeva da ljudi imaju slobodu odlučivanja o vremenu rađanja djece i njihovom broju.
Zaštita reproduktivnog zdravlja treba da uključuje:
- Informisanje o seksualnosti i reprodukciji
- Informisanje o bolestima reproduktivnih organa
- Kreiranje i osnaživanje dobrih ljudskih karakteristika (samopoštovanje, poštovanje drugih, odgovornost, socijane vještine, razumijevanje osjećaja kod drugih…)
- Usvajanje pravilnih stavova o zdravlju, zdravom životu, zdravim navikama, ponašanju, roditeljstvu, porodici…
- Planiranje porodice (kontrolisanje rađanja, dijagnoza i terapija neplodnosti, vantjelesna oplodnja)
- Prijeporođajna, porođajnai poslijeporođajna zaštita
- Prevencija nastanka i širenja polno prenosivih bolesti, maligniteta i drugih bolesti
- Redovni ginekološki pregledi za žene
- Dijagnoza i terapija oboljenja reproduktivnih organa
Pubertet je vremenski period tj. proces kada se počinju razvijati sekundarne polne karakteristike (rast dojki, rast polnih žlijezda i organa, pojava stidne maljavosti) i nastaje polno sazrijevanje. Dolazi do naglog fizičkog rasta i psihičkog sazrijevanja. Sve te fiziološke promjene nastaju kao rezultat intenzivnog lučenja polnih hormona.
Pubertet kod dječaka počinje oko dvanaeste godine. Karakteriše ga nagli rast i razvoj, pojava stidne maljavosti, maljavosti ispod pazuha , po licu i tijelu. Akne po licu su prisutne u manjoj ili većoj mjeri. Glas postaje dublji. Polni organi se razvijaju, dolazi do pojave noćne ejakulacije (oko četrnaeste godine). Dječaci upoznavaju vlastitu seksualnost. Pojačana je osjetljivost kao i zainteresovanost za suprotni pol.
Pubertet kod djevojčica počinje oko desete godine. Dolazi do naglog fizičkog rasta i razvoja, rastu grudi, pojavljuje se stidna maljavost i maljavost ispod pazuha, pojačano lučenje lojnih i znojnih žlijezda, pojava akni. Javlja se zainteresovanost za suprotni pol.
U pubertetu je potrebna roditeljska podrška i razumijevanje. Potrebni su razgovori sa djecom. Roditelji treba da pričaju sa djevojčicama na temu menstruacije i tako ih pripreme za istu. Djeca treba da shvate da prolaze kroz jednu normalnu tj. fiziološku fazu razvoja.
Jajne ćelije kod djevojčica sazrijevaju. Pucanjem folikula oslobađa se jajna ćelija. U koliko ne dođe do oplođenja nastaju hormonske promjene koje rezultuju odlubljivanjem sluznice materice i nastankom menstrualnog krvarenja. Prva menstruacija se naziva menarha I javlja se oko trinaeste godine. Vremensko razdoblje između dvije menstruacije naziva se menstrualni ciklus i on traje od 21 do 35 dana, prosječno 28 dana. Menstrualno krvarenje u jednom ciklusu obično traje 3 do 5 dana (krvarenje od 2 do 7 dana se smatra normalnim). Prvi dan menstrualnog ciklusa nastaje početkom krvarenja. Period od nastanka polne zrelosti do završetka rasta i razvoja naziva se adolescencija. Prestanak menstruacije naziva se menopauza i nastupa oko 50. godine.
Računanje plodnih dana: Kod žene (kod koje je dužina menstrualnog ciklusa 28 dana) u sredini ciklusa tj. cetrnaestog dana se dešava ovulacija tj. oslobađa se jajna ćelija. Jajna ćelija živi 1 do 2 dana. Spermatozoidi mogu da prežive u materici 1 do 5 dana (obično 3 dana). U ovom slučaju plodni dani su 10.,11.,12.,13.,14.,15. i 16. dan menstrualnog ciklusa.
Redovni ginekološki pregledi se preporučuju od 16. godine najmanje jedanput godišnje. PAPA test i ultrazvuk su obavezni jednom godišnje za sve žene koje imaju seksualne odnose ili starije od 18 godina. Bris je potrebno raditi svake 3 godine (obavezno jednom u životu). Pregled dojki je obavezan jednom u toku godine kod ljekara a samopregled treba raditi jednom mjesečno poslije menstruacije (tad su dojke najmekše). Mamografiju je potrebno uraditi prvi put između 35. i 40. godine a poslije 45. godine je treba raditi jedanput godišnje.
Oko 30% mladih započinje stupati u seksualne kontakte oko 16. godine. Kao zaštitu od neželjene trudnoće 69% koristi kondom, 10% pilule, 1% ostale mjere zaštite a 20% ne koristi zaštitu.
Kontracepcija je onemogućavanje zatrudnjivanja. Može da bude: mehanička (kondom, dijafragma,cervikalna kapa, bakarna i hormonska spirala…), hemijska (kombinovana i progesteronska pilula, pilula za hitnu kontracepciju u toku 72h, spermicidna pjena…). Pilule se koriste jednom dnevno 21 dan, pa slijedi pauza od 7 dana za vrijeme menstruacionog krvarenja.
Trudnoća počinje oplodnjom jajne ćelije od strane spematozoida. Implantacija oplođene jajne ćelije se dešava u materici. Trudnoća traje 280 dana. Završetak trudnoće prije 28. nedjelje naziva se pobačaj jer plod do tad nije sposoban da živi izvan materice. Fiziološki period za rađanje je od 18. do 35. godine majke. Žene prije 18. godine uglavnom nisu emocionalno spremne a rađanje poslije 35. godine nosi sa sobom veći rizik neželjenih posledica i genetskih anomalija kod djece.
Abortus je namjerni prekid trudnoće. On je dozvoljen u većini svjetskih zemalja ali nikako ne smije da postane jedan od metoda za planiranje porodice. Do 10. nedjelje trudnoće majka sama donosi odluku vezanu za abortus. Poslije 10. nedjelje odluku o abortusu donosi tročlana komisija koju čine ginekolog, internista i socijalni radnik.
Udio bolesti reproduktivnih organa je 20% kod žena i 16% kod muškaraca. Godišnje u svijetu, od polno prenosivih bolesti, oboli oko 400 miliona ljudi. Dvije trećine oboljelih su mlađi od 25 godina. Više od 30 mikroorganizama može da izazove polno prenosive bolesti. Tu su: neisseria gonorrheae, treponema palidum, chlamydia trachomatis, ureaplasma urealliticum, trichomonas vaginalis. Simptomi polnih bolesti su: žarenje, svrab, bol tokom seksualnog odnosa, pojačan i izmjenjen sekret iz vagine ili penisa, i sl… Nake od tih bolesti su : Gonoreja, Sifilis, AIDS, Hepatitis B i C… AIDS (sindrom stečenog gubitka imuniteta) se prenosi polnim kontaktom, preko krvi, sa zaražene majke na dijete. Prevencija AIDS-a treba da uključuje normalno ponašanje, upotrebu kondoma, korištenje sopstvenog pribora za ličnu higijenu… Medicinske mjere za prevenciju polno prenosivih bolesti uključuju vakcinaciju protiv hepatitis B i HPV, testiranje na HIV, virusne hepatitise i druge bolesti.
Tumori reproduktivnih organa su danas jedan od najčešćih tumora kod žena. Njih možemo anatomski podijeliti na rak stidnice i rodnice, rak grlića materice, rak tijela materice, rak jajnika i jajovoda. Posebno je opasno što simptomi najčešće izostaju u ranoj fazi bolesti. Glavni uzročnik je infekcija sa HPV. Dijagnostičke procedure koje se koriste su: ginekološki pregled, vulvoskopija, kolposkopija, HPV DNK test, mikrobiološki testovi, UZ pregled, Određivanje tumorskih markera, punkcija tumorskih promjena, biopsija. PAPA test omogućava citološku dijagnostiku grlića materice, rodnice i stidnice i jedan je od prvih tj. najranijih testova za otkrivanje infekcija izazvanih HPV i početnih stadijuma tumora navedenih organa.